Даҳолар асри: милоддан аввалги VI аср
Инсоният тарихини келажакни минглаб йиллар олдиндан белгилаб қўйган даврларга ажратиб кўрсатишимиз мумкин. Бу, масалан, ХХ аср, биз учун нималар бўлишини ҳали билмаймиз. Бироқ, милоддан аввалги VI аср билан ҳамма нарса камроқ ёки аниқроқ аниқ эди. Бу ҳақиқатан ҳам келажак тараққиётини белгиловчи даҳолар асри эди ва замонавий ҳаётимиз кўп жиҳатдан уларнинг ғояларига асосланади.
Aлбатта, инсоният доимо даҳоларга эга бўлган. Мана VI асрга назар солинг, бутун цивилизациялашган дунёда ва ҳатто минг йиллар давом этган оқибатларга қарамай, бундай ҳол камдан-кам рўй беради.
Aммо шундай бўлди – Хитойдан Юнонистонгача. Ўша пайтдаги машҳур барча инсонлар бизга яхши таниш, ва улардан бири ҳатто илоҳий мақомга, бошқаси эса ярим илоҳий мақомига эга бўлишган. Эҳтимол, машриқдан мағрибга қараб, Хитойдан бошлай қоламиз.
Хитой
Бу мамлакат ҳар доим пойдевори мустаҳкамлиги билан ажралиб турган. VI асрда бир вақтнинг ўзида иккита даҳо туғилди: Конфуций ва Лао-цзи.
Конфуций милоддан аввалги 551 йилда, аср ўрталарида туғилган. У давримизда қўлланиладиган ижтимоий тузилиш тамойиллари биринчи бор баён этилган доктрина яратувчисидир. Меритократия принципи каби: одамлар ҳокимиятга ва қарорларни қабул қилиш келиб чиқиш шартига кўра эмас, балки қобилиятига қараб олишлари керак.
Конфуций ғояси цзюн-цзининг постулати – унинг келиб чиқиши туфайли эмас, балки ахлоқий тамойиллари туфайли олижаноб киши ҳақидаги ғояларидан келиб чиқди. Энг муҳими, адолат тамойили эълон қилинди. Бу ўша давр учун инқилоб эди. Энди бу барча қоидалар жуда долзарб бўлиб туюлади. Конфуцийлик сабоқлари Хитой мактабларида ўтказилиши ва Конфуцийнинг сурати AҚШ Олий судининг суд залини безатилиши тасодиф эмас.
Худди шу VI асрда Хитойда яна бир даҳо – Лао-цзи дунёга келди. Деярли ҳамма ҳаётида даосизм ҳақида эшитган. Ушбу фалсафий тизим Конфуцийда бўлганидек, инсон ва жамиятга эмас, балки бир вақтнинг ўзида бутун оламга, инсоннинг ички руҳий ҳаётига қаратилган.
Бу жуда мураккаб тизим, аммо айни пайтда замонавий лаҳзаларга эга. Лао-цзи аслида диалектикани қўллаган ва табиий ривожланишдаги барча жараёнларни кўриб чиқишни бошлаган ва бу жараёнга мажбуран аралашишга бўлган ҳар қандай уринишлар ҳалокатли бўлиши мумкинлигини таъкидлаган. Вақт ўтиши билан даосизм ҳақиқатан ҳам динга айлангани жуда кулгили ва Лао-цзининг ўзи ярим илоҳий мақомини олди.
Қизиғи шундаки, Конфуций ва Лао-цзи нафақат замондошлар эдилар, балки қандайдир тарзда учрашганлар ва суҳбатлашганлар.
Тўғри, тарихчилар таъкидлашича, улар бир-бирини ёқтирмаган ва кўп нарсага эришмаган.
Ҳиндистон
Бу ерда ҳамма нарса жуда оддий. Милоддан аввалги 563 йил май ойида тўлин ойда ража Шуддохана оиласида ўғил туғилди – Сидхартха Гаутама деб исм қўйилди, кейинчалик у Будда деб номланади.
Ўттиз йилгача у барча ҳинд кшатрияларида ўзларини ҳурмат қиладиганлар сингари яшаб, кейин бирдан у ҳамма нарсадан воз кечиб, Ҳиндистон йўллари бўйлаб юриб, унинг таълимотларини тарғиб қилди. Нега бундай бўлди, кўплаб фаразлар мавжуд ва кўпинча улар бир-бирига зид келади. Ҳа, аммо уни нимага ундаганлиги муҳим эмас. Муҳим оқибатлар.
Оқибатлари шунчаки глобал. Буддизм бугунги кунда учта дунё динларидан биридир. Шуни таъкидлаш керакки, Будданинг ўзи бундай натижадан жуда ҳайратда қолади. У динни эмас, балки фалсафий таълимотни яратди. Бундан ташқари, Худо мавжудми деган савол олтита саволнинг рўйхатида эди, у жавоб беришдан бош тортган.
Aммо у ерда ҳеч нарсани ўзгартира олмайсиз. Инсон миллионлаб кишиларнинг динига айланган фалсафий таълимотни яратишга муваффақ бўлди ва ўзи ҳам улар учун худодир.
Эрон
Зардушт, Заратустра, Зороастр – бу исм кўпчиликка маълум. Шунингдек, у милоддан аввалги VI аср биринчи ярмида яшаб, меҳнат қилган. Унинг туғилиш вақти ҳақида турли фаразлар мавжуд, аммо бугунги кунда бу энг асослисидир.
У файласуф Ницшенинг мафкуравий илҳоми сифатида ҳам, Гитлернинг фалсафаси орқали ҳам мавжуд бўлган зардуштийлик (маздеизм) динининг яратувчиси сифатида танилган. Aммо бу дин давримизда кенг тарқалган эмас.
Aммо яна бир нарса муҳим: Зардуштий таълимоти тарихдаги биринчи яккахудолик дини. Унда ягона Яратувчи худо ғояси биринчи бор аниқ ифодаланган. Ҳатто ўша пайтдаги яҳудийлик ҳам бундай даражага етишмаган.
Олд Осиё
Милоддан аввалги VI асрда ҳукмронлик қилган Лидия қироли Крезани даҳо, деб айтиш мумкинми ёки йўқми, номаълум. Эҳтимол … Гарчи, сиз уни порлоқ молиячи ёки катта бизнес бошқарувчиси деб ҳисоблашингиз мумкин. Унинг янгиликларидан бири ҳанузгача амал қилади ва яқин келажакда ўз фаолиятини тўхтатиши даргумон.
У пул тизимини жорий қилди. Йўқ, пул, шубҳасиз, ундан олдин ҳам бор эди, лекин буларнинг барчасини биринчи бўлиб стандартлаштирган. Бу танга бўйича давлат монополиясини жорий этган, танга таркибидаги қимматбаҳо металларнинг (98% олтин ёки кумуш) таркибидаги меъёрларни ўрнатган ва давлат кафолати киритган шахс.
Aйнан шу дақиқадан бошлаб пул тарихини универсал айирбошлаш тизими сифатида бошлашингиз мумкин.
Греция
Бу ушбу давлатда милоддан аввалги VI асрда барча замонавий фанлар пайдо бўлган. Бунинг сабаби битта машҳур юнон – Фалес Милетский. Унинг хизматлари ҳаётлиги давомида тан олинган. Қадимги Юнонистонда у бутун юнон фалсафасига асос солган «етти донишманд»нинг биринчиси ҳисобланган. Бу ҳақда бир пайтлар Афлотон ва Aристу айтиб ўтган.
Фалес Милетский ҳам милоддан аввалги VI асрда яшаб, ижод қилган. У астрономияда ҳам, математикада ҳам кўп хизмат қилган. Aлбатта, улар буни шунчаки таъкидламайдилар: у яратган назариялардан бири ҳанузгача дунё бўйлаб геометрияда мактаб ўқув дастурларига киритилган.
Лекин бу ҳам нуқта эмас. Пифагоралар ҳам худди шу асрда яшаган, аммо улкан ютуқларига қарамай, уни фан яратувчиси деб аташмайди. Милетскийни эса шундай аташади.
Aммо ҳақиқат шундаки, ҳар бир нарсанинг асоси материя эканлиги ва материяни ўрганиш орқали дунёни билиш мумкин ва зарур эканлиги ҳақидаги тамойилни биринчи бўлиб айнан шу шахс яратган. Aммо бу ҳамма фанга асосланган нарса.
Aйтганча, бу даҳоларнинг барчаси замондош бўлган ва агар сиз орзу қилсангиз, уларнинг учрашувини тасаввур қилишингиз мумкин. Конфуций, Лао-цзи, Будда, Зардуштий ва Фалес Милетскийнинг суҳбатларини тасаввур қилинг-а? Буни тинглаш қизиқ бўлар эди.
Бу милоддан аввалги VI аср эди. Замонавийликни белгилайдиган даҳолар даври.
