Тафаккур хатолари, у туфайли қолипда яшаяпмиз 1-қисм
Биз бир қолипда ўйлаймиз.
Миямиз ноаниқликларга чидамайди. Ҳамма нарсани билишимиз ва тушунишимиз керак. Шунинг учун ҳар қандай янги маълумотни зудлик билан бизга таниш тизимга шиббалаб қўйиш керак. Aгар маълумот эътиқодимизга зид бўлса, осонликча бунинг изоҳини топамиз ва ҳеч ким бизни ишонтира олмайди.
Атрибуциянинг асосий хатоси
Бошқалар ҳақида ўйлаганда, уларнинг ҳаракатларини шахсий фазилатлари орқали изоҳлаймиз. Масалан, нима учун ҳамкасбим менга бақирди? Чунки у эчки. Ўзимиз ҳақимизда ўйлаётганимизда, ташқи омиллар билан хулқимизни тушунтирамиз. Нега мен ҳамкасбимга бақирдим? Чунки у эчки.
Бунинг оқибати атрибуциянинг гуруҳ хатоси. Бутун гуруҳ хусусиятларини унинг ҳар бир вакилига берамиз ва аксинча. Қаҳвани яхши кўрган янги зеландиялик эсингиздами? Янги зеландияликларнинг барчаси қаҳвани яхши кўришади, деб ўйлаймиз.
Стереотипизация
Aтрибуция хатоларидан халос бўлиш шунчалик қийинки, ҳар бир янги зеландияликдан нима учун у бирдан қаҳвани ёқтирмай қолди, деб сўраймиз? Биламизки, у ердагиларнинг ҳаммаси қаҳва севувчилар.
Функционал зичлик
Aгар предметдан қандай фойдаланишни билсак, бошқа йўл билан ундан фойдалана олмаймиз. Бўш алюминий банкасини нима қилиш керак? Ғижимлаб ташлаб юбориш керак. Ёки ундан горелка ясанг. Ушбу бузилишни енгиб ўтганимизда, ҳақиқий ижодкорлик бошланади.
Aхлоқий ишонч самараси
Репутация эффекти. Aгар бирор киши узоқ вақтдан бери бирон нарсада намуна бўлса, тўғри қарорларни қабул қилса, демак бу одатий ҳолга келади. Одамнинг ўзи, унинг қарорлари фақат уларни қабул қилгани учун яхши эканига ишонишни бошлайди.
Aдолатли дунёга ишонч
Ишонамизки, барча ёвуз одамлар ўзларига муносиб нарсаларини олишади ва ҳақиқат бир кун келиб ғалаба қозонади, одамлар бизга қандай муомала қилсалар, биз ҳам шундай қиламиз ва карма ҳамма ҳуқуқбузарларни босиб олади. Бу биз тинчлантирадиган ва яшаш учун ёқимли бўлган тарзда изоҳлайдиган сабабли муносабатлар бузилиши.
Ҳокимиятга бўйсуниш
Биз бошлиқлар, ҳокимият ва умуман юқоридаги раҳбарлар айтганларини қилишга мойилмиз ва биз рози бўлмасак ҳам, буйруқларни бажарамиз.
Қолиплар бизни бошқаради
Биз қолипларни жуда яхши кўрамиз ва уларни деярли яратамиз ва уларни қайта кўриб чиқишни ҳам истамаймиз.
Ореол (ёруғлик гардиши) эффекти
Бирор кишининг умумий таассуротлари, биз у ҳақида ўйлаган нарсаларга таъсир қилади. Чиройли одамлар ақлли, хушбичим ва профессионалроқ кўринади. Шундай қилиб, бир қарашда севиб қолишади ва кейин миялар қаерда эканлигини сўрашади.
Ўз гуруҳингиз фойдасига бузилиш
«Ўзимизники» деб ҳисоблайдиган одамлар бизга бошқаларга қараганда яхшироқ кўринади. Бу кенг (шаҳарликлар унчалик эмас, бизнинг одамларимиз кўпроқ қувноқ) ва кичик миқёсда ишлайди.
Биз бошқа одамларнинг ихтиролари ва ютуқларидан улар нотаниш бўлганликлари учун воз кечишимиз мумкин.
Чирлидерш эффекти
Aгар бирор киши ҳамма бир оз ўхшаш гуруҳ ичида бўлса, у янада жозибали кўринади.
Фикрнинг эскириши
Маълумотни тақдим этувчидан алоҳида ҳолда биз уни кўра олмаймиз. Агар нимадир «ўзининг» одамини айтса, унда биз таклифни мантиқий деб биламиз, лекин агар у «бегона» бўлса, унда биз камчилик қидирамиз.
«Байрам учун офисни безатамиз!» – дейди ҳамкасбим. Aгар бу ҳокимиятга эга бўлган дизайнер бўлса, унда бу жуда яхши ғоя. Aгар бу ҳеч ким билмайдиган хавфсизлик бўлимидан келган бўлса, унда бундай бемаъниликка вақт сарфлаш учун мутлақо асос йўқ.
Мақола Николай Мерзляков томонидан танланган.
