Нега бизда гўдаклик хотиралари йўқ?
Туғилган кунимиздан бошлаб болалар боғчасига қадар ҳаётимизнинг энг ажиб лаҳзалари – кўпчилик ҳаётининг биринчи йилларини эслай олмайди. Ҳатто энг биринчи хотирадан кейин ҳам болаликнинг қайси бир даврига қадар узуқ-юлуқ ноёб хотиралар қолади. Нега бундай бўлади?
Ҳаётимиз ёзувларидаги бу «туйнук» ўнлаб йиллар давомида ота-оналарни хафа қилди ва психологларни, невролог ва тилшуносларни кўплаб ўн йиллар боши берк кўчага тиқиб қўйди. Бу қарийб 100 йил муқаддам «чақалоқ амнезияси» атамасини ўйлаб топган психотерапия отаси Зигмунд Фрейднинг зўр ихлосларидан бири эди.
Жумбоқнинг бир қисми шундаки, болалар маълумотни шимгич (губка) сингари ўзлаштирадилар, сонияда 700 га яқин янги нейрон бирикмалар ҳосил қиладилар ва энг яхши полиглот ҳасад қиладиган тил ўрганиш кўникмаларини намойиш этадилар. Сўнгги тадқиқотлар шуни кўрсатадики, улар бачадондаёқ миясини машқ қилдира бошлайдилар.
Aммо ҳатто катталар ҳам киришга ҳаракат қилмайдиган маълумотларни йўқотадилар. Шундай қилиб, чақалоқ амнезиясини тушунтиришлардан бири бу ҳаёт давомида юз берадиган унутиш табиий жараёни натижасидир.
Маданиятимиз, шунингдек, хотиралар ҳақида суҳбатлашиш услубимизга таъсир қилиши мумкин ва баъзи психологлар фикрига кўра, хотиралар фақат нутқни ўзлаштирганимизда ҳосил бўлади. “Тил таркибий тузилиш, хотира ва тақдимотни ташкил қилишга ёрдам беради. Aгар ҳикоя ёзсангиз, тажриба шаклланади ва вақт билан эслаб қолиш осонроқ бўлади ”, дейди Фиваш. Aммо баъзи психологлар бунинг бирон бир маънога эга эканига шубҳа билан қарашади. Масалан, кар туғилган ва тил имо-ишорасисиз ўсаётган болаларда биринчи хотираларнинг ёши бошқалардан фарқ қилмайди.
Шу асосда, ҳаётнинг биринчи йилларини эслай олмаймиз деб тахмин қилишимиз мумкин, чунки мия бунинг учун зарур ускуналарни ишлаб чиқишга вақт топмаган бўлади. Ушбу ҳодисанинг изоҳи нейробиология тарихидаги энг машҳур одам туфайли пайдо бўлди, уни оддийгина HM деб аташади. Эпилепсияни даволаш учун ноаниқ операциядан сўнг, унинг гиппокампи шикастланган бўлса, НМ янги воқеалар учун хотиралар ярата олмади. “Бу бизнинг ўрганиш ва хотира имкониятларимиз марказидир. Aгар бу гиппокамп бўлмаганда эди, мен бу суҳбатни эслай олмасдим”, деди Сент-Жон Университетининг хотира ва тадқиқотчиси Жефри Фаген [Jeffrey Fagen].
Эҳтимол, жуда ёшлигида, гиппокамп воқеанинг тўлиқ хотирасини яратиш учун етарлича ривожланмаган. Каламушлар, маймунлар ва одамларнинг болалари ҳаётимизнинг дастлабки йилларида гиппокампга янги нейронлар қўшишни давом эттирадилар ва биз ҳаммамиз гўдаклигимизда узоқ умр хотираларни яратишга қодир эмасмиз. Афтидан, биз янги нейронлар шаклланишини тугатиб, тўсатдан бундай қобилиятга эга бўламиз. «Гўдак ва ёш болаларда гиппокамп ривожланмаган», дейди Фаген.
Aммо гиппокамп ривожланмаганлиги туфайли хотираларимиз йўқоладими ёки улар умуман шаклланмаганми? Болаликдаги воқеалар, уларни унутганимиздан кейин узоқ вақт давомида хатти-ҳаракатларимизга таъсир қилиши мумкинлиги сабабли, баъзи психологлар бирон бир жойда уларни сақланиши керак, деб ҳисоблашади. «Хотиралар мавжуд бўлмаган жойда сақланиши мумкин, аммо буни эмпирик равишда намойиш этиш жуда қийин», дейди Фаген.
Aгар хотираларингиз ҳақиқий воқеаларга асосланган бўлса ҳам, улар қисқа вақт ичида суҳбатда киритилган хотиралар орқали қайта тикланиши ва ўзгартирилиши мумкин. Опангизни маркер билан зебра айлантиришга қарор қилган вақтингиз? Сиз буни видеода кўрдингиз. Онангиз туғилган куннинг учинчи торти? Бу ҳақда акангиз гапириб берди.
Эҳтимол, энг катта жумбоқ нима учун биз болалигимизни эслай олмаслигимиз эмас, балки хотираларимизга умуман ишонсак бўлади.
Мақола Николай Мерзляков томонидан танланган.
